НэмыкIыбзэмэ къахэкIыгъэ цIэхэр

Адыгэхэр цIыфыцIэхэмкIэ бай. Адыгэмэ аусырэ цIыфыцIэхэр нахьыбэ хъунымкIэ къэкIопIэ шъхьаIэхэр культурнэ-историческэ мэхьанэ зиIэ зэхэхьэ-зэхэкIхэмрэ бзабэ хъурэ Кавказым ономастикэм исистемэхэмрэ арых.
Адыгэ антропонимием адырэ цIыф лъэпкъхэм яантропонимие ифэмэ-бжьымэхэр зэриIэр хигъэунэфыкIызэ Дж.Н. КIокIом мырэущтэу етхы: «На адыгской антропонимии отразились названия различных племен и народов, как генетически родственных, так и неродственных. Например, как кабардинские фамильные имена известны многие адыгейские и абхазо-абазинские этнонимы…»¹⁹. Мыщ дэжьым шIэныгъэлэжьым мыщ фэдэ щысэхэр къегъэлъагъох: Мамхыгъ, Бжъэдыгъу, Мэхъош, КIэмгуй, Бэгъ, Шапсыгъ, Зыхьэ, Абазэкъо, Абазэ, Абдзахэ, Апсэ, Трам, Щэрджэс, Беслъэней, нэмыкIхэр. Мы гупшысэр Дж. Н. КIокIом лъегъэкIуатэ: «Контакты с соседними и отдаленными народами, военные, политические и торговые сношения с ними обусловили возникновение таких отэтномических фамильных и личных имен»²⁰. КъэIуагъэм елъытыгъэу авторым мыщ фэдэ щысэхэр къегъэлъагъох: Къалмэкъ (калмык), Къэжэр (каджар), Къумыкъу (кумык), Шэшэн (чеченец), нэмыкIхэр.
Адыгэмэ аусырэ цIэхэр нахьыбэ хъуным икъэкIуапIэхэм ащыщхэр:

1. ежь адыгэмэ ящыIэкIэ-гъэпсыкIэ, яшэн-зэхэтыкIэ, ялIэкъо зэтегъэушъхьафыкI, нэмыкIхэу адыгэ лъэкъоцIэ шъыпкъэмэ якъэхъунрэ ящыIэнрэ лъэпсэ шъхьаIэу фэхъугъэхэр;
2. адыгэхэм нэмыкI хэгъэгу апэчыжьэхэм е ягъунэгъу къушъхьэчIэсхэм Iофыгъо зэфэшъхьафхэр алъапсэу язэхэхьэ-зэхэкIэу яIэхэр къэкIуапIэ зыфэхъугъэхэр;
3. адыгэхэм алэжьырэ динхэм къахэкIыгъэ цIэхэр;
4. непэрэ уахътэм изэхъокIыныгъэхэм къатыгъэ цIэхэр;
5. зэо е нэмыкI хъугъэ-шIагъэхэм къатыгъэ цIэхэр. 

Адыгэхэм цIэхэу аусыхэрэр нэмыкI цIыф лъэпкъхэм къахэкIыгъэ цIэхэмкIэ мэбаих. Ау мы Iофыгъом зы лъэныкъо гъэшIэгъон горэ хэхъухьэу лъыплъэныгъэу тшIыгъэхэм къагъэлъагъо: шIэныгъэлэжьмэ зэрэхагъэунэфыкIырэмкIэ, адыгэхэм христиан диным я V лIэшIэгъум рылэжьэнхэу рагъэжьагъэу ары. А диным адыгэхэр лIэшIэгъу 13 фэдизрэ рылэжьагъэх нахь мышIэми, ащ къытыгъацIэу адыгэмэ аусыгъэр мэкIэ дэд.
Мы диныр адыгэмэ захэлъыгъэ уахътэм елъытыгъэмэ быслъымэн диныр адыгэмэ залэжьырэр фэдиплIым ехъукIэ нахь макIэми, адыгэмэ быслъымэныцIэу аусыгъэр бэ: адыгэмэ зэкIэ цIэу аусыгъэмэ ахэр япроцент 60-м нахьыб. Арапыбзэм, тыркубзэхэм, персыбзэм къахэкIыгъэ цIэхэу адыгэмэ аусыгъэмэ ямэхьанэхэр нахьыбэрэмкIэ диным фэгъэхьыгъэх нахь мышIэми, адыгэ кIэлъэныкъо гъэзэгъэ цIэхэри шIум, шъыпкъэныгъэм, дэхагъэм, хьалэлыныгъэм, зэфэдэныгъэм, цIыф зэхэтыкIэ дэгъум, унагъом, Iушыгъэм фэгъэхьыгъэх; ящэнэрэ купыр заом, лIыгъэм икъэгъэлъэгъуакIох; яплIэнэрэ купыр – астрономием, дунэе  прогрессым ылъэныкъохэр къэзыгъэлъэгъорэ цIэх; псэушъхьэмэ, етIани анахьэу хьэкIэ-къуакIэхэм, ацIэхэмэ якуп, нэмыкIхэр.
Ижърэ тырку ономастикэр зэрэгъэшIэгъоныр хигъэунэфыкIызэ, Л.Н. Гумилев етхы: «Тюрки не носили одного и того же имени от рождения до смерти … Имя тюрка всегда указывало на его положение в обществе. Мальчиком он имел кличку, юношей – чин, мужем – титул, а если это был хан – то титул менялся согласно удельно-лестничной системе»²¹. ЦIыфыцIэхэу хьэкIэ-къуакIэмэ ацIэхэм къатекIыгъэхэу, динлэжьыным емыпхыгъэу цIэхэр, цIэтедзэхэм нахь апэблагъэу, аусыхэрэри цIыфым ыныбжь зэблэхъумэ обществэм чIыпIэу щиубытырэм елъытыгъэу зэблэхъугъэ хъущтыгъэ (Арслан – «аслъан», Бури – «тыгъужъ», Ирбис – «барс», Юкук – «тыгъурыгъу» ыкIи нэмыкIхэр)²². 
Быслъымэн диным ылъэныкъокIэ къэкIыгъэ цIэхэм яусын къыдэлъытэгъэн фэе хэбзэхэу мы къыкIэлъыкIохэрэр хагъэунэфыкIых: 
1. Зэ нахьыбэрэ сабыим цIэ зэрэфамыусырэм къыхэкIэу, зэкIэ ны-тыхэм быслъымэн диным ишэн-хабзэхэр къыдалъытэнхэр. Абу Дауд къытетыжьы Абу ад-Дарда ыIуагъэр: «Посланник Аллаха сказал: «Поистине, в день Воскресения вы будете созваны вашими именами и именами ваших отцов. Так нарекайте же детей красивыми именами!»
2. Ренэу угу илъын фае цIыфэу сабыим ипсэун-щыIакIэ пае  пшъэдэкIыжь зыхьырэ  цIыфыр сабыим цIэу фаусыщтым фэгумэкIын, а цIэм сабыир ымыгъэцIыкIоу, щхэн-кIэнэкIэлъагъэ рамышIынэу цIэ тэрэз къызэрэхыгъэщтым пылъын фае.
3. Тхьам фэшъхьаф шIошъхъуныгъэ фыриIэу цIэ усыгъэныр адэщтыгъэп.
4. Тхьам зэриIощтыгъэм фэдэу зы цIэ нахь умыусыныр нахь тэрэз, ау зы цIэ нахьыби уусыми хъущт²³.
БыслъымэныцIэхэу адыгэмэ аштагъэхэр дахэх, мэхьэнэ къабзэ, мэхьэнэ зэфэныгъэ, шIумрэ шъыпкъэныгъэмрэ афэгъэхьыгъэх. Ахэмэ ащыщхэу адыгэмэ аусыгъэхэу арап цIэ заул: Абид «ученый, литератор», Бакир // Бэчыр «нэфынэр къэзытырэр», Камал «иныбжь икъугъ», Сэлым «мамыр зыхэлъ, ууIэн плъэкIыщтэп, псау», ТIахьир «къабзэ, мыхъун шIагъэ иIэп», Умар «бэрэ щыIэрэр», Хьабиб 1. «шIу алъэгъурэ»; 2. «ныбджэгъу», нэмыкIыбэхэр – хъулъфыгъацIэх; Аида «зыгорэм факIорэ, къэзыгъэзэжьырэ [к благому]», Уахьида «а зызакъор, зыми емыгъэшэщтыр», Замир 1. «напэ, укIыт»; 2. «акъыл, гупшыс», Лейл «чэщы», Раийа «ухъумакIу, къэухъумакIу», Сайд «насыпышIу», нэмыкIыбэхэр – бзылъфыгъацIэх. Щысэхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ  арапыбзэм къыхэкIыгъэ цIыфыцIэхэм ямэхьанэ шIу зыгу илъ пстэуми аштэнэу гъэпсыгъэх, шIум фэлэжьэрэ цIыфыцIэ шIагъох.
НэмыкIыбзэмэ къахэкIыгъэ цIэхэу адыгэхэм аусыгъэхэр куп инитIоу бгощын плъэкIыщт: 1) КъокIыпIэ хэгъэгухэмрэ ащ алъыIэсыхэрэ цIыфхэу тыркубзэ зыIулъхэмрэ къахэкIыгъэ цIэхэр; 2) Европэмрэ урысхэмрэ яцIыф лъэпкъхэм аусыгъэ цIэхэр.