Адыгэ лъэпкъмэ къатыгъэ цIэхэр

ШIэныгъэлэжьхэм зэралъытэрэмкIэ, анахь цIыф лъэпкъ анахьыжъхэу дунаим тетхэм адыгэхэр ащыщхэу ары. Ар къыдэлъытагъэу адыгэмэ афаусыгъэ цIэхэм укъякIолIэн зыхъурэм, адыгэцIэ шъыпкъэхэр нахь игъэкIотыгъэу гъэфедагъэ зыщыхъугъэхэр ижърэ лъэхъаным аусыщтыгъэхэ жэрыIуабзэм илъ таурыхъыжъхэр, орэдыжъхэр, пшысэхэр, нэмыкIхэр арых. «Нартхэр» зыфиIорэм итомхэм цIыфыцIэхэу къахэфагъэхэр зэкIэмкIи 176-рэ: ахэмэ ащыщэу 146-р хъулъфыгъацIэх; адыгабзэрэ нэмыкIыбзэрэ зэхэтэу цIи 2 ныIэп, е ар процент 1,3; бзылъфыгъэцIэ 30-у къыхэфагъэм щыщэу 1 ныIэп мыадыгацIэр, е проценти 3.
Адыгэ пшысэхэми цIыфыцIэхэу къахафэхэрэр зэкI пIоми хъунэу адыгэцIэ шъыпкъэх. Ащ ишыхьат, гущыIэм пае, «Адыгэ пшысэхэр» (Мыекъуапэ, 1987) зыфиIорэм цIыфыцIэ 40-у къыхэдгъэщыгъэм щыщэу 34-р хъулъфыгъацIэх (29-р адыгацIэх (процент 85,3); адыгэ ыкIи нэмыкI лъэпкъыцIэкIэ зэхэтэу 1 (процент 0,3); нэмыкI лъэпкъ къыхэкIыгъацIэхэу – 4 (процент 11,6).
ШIу ашIэным, лъэуж дахэ къагъэнэным, лIыгъэ зэрахьаным, шъыпкъагъэ ахэлъыным, къакIэ­хъухьэхэрэр тэрэзэу апIунхэм адыгэхэр ренэу фэлажьэх. Ащ фэдэ цIыфхэм ядунай ахъожьыгъэми, ацIэ шIуагъэ зыпылъэу агъэцэкIагъэм, зыщагъэцэкIэгъэ чIыпIэм ащ ацIэ афэусыжьы. Нахьыбэ дэдэмкIэ ащ фэдэ чIыпIэхэм цIыфыцIэр яIэу, лъэкъуацIэр имыгъусэу къыхафэу макIэ къызэрэхэкIырэр. МыщкIэ шIэныгъэлэжь мыгупсэфыщтыгъэу Мэрэтыкъо Къасымэ итхылъэу «Адыгейский топонимический словарь» (Майкоп, 2003) зыфиIорэм чIыпIацIэхэу цIыфыцIэ зиIэхэу 231-рэу къыхафэрэмэ (170-р – хъулъфыгъацI, 41-р – бзылъфыгъацI) адыгэцIэ шъыпкъэу 168-рэ (процент 72,5), 50 – нэмыкIыбзэмэ къахэкIыгъэу (процент 21,6); 1 цIэр адыгэ-нэмыкI цIыф лъэпкъкIэ зэхэтых (процент 5,6). Мы щысэмэ къаушыхьатырэр – нахьыпэм адыгэмэ аусыщтыгъэ цIэхэр адыгэцIэ шъыпкъагъэх пIоми лъэшэу ухэукъощтэп. А адыгэ макъэхэмкIэ зэхэтыхэу къэIогъэ цIэхэмэ апэрэ къэкIопIэ лъапсэу яIэр жэрыIо IорIуатэм къыхафэрэ цIэхэр арых. Ащ фэдэ цIэхэр къызыщылъагъохэрэр:
1) нарт эпосыр: Орзэмэс, Хъымыщ, Пэтэрэз, Саусэрыкъу, нэмыкIхэр – хъулъфыгъацIэх; Сэтэнай, Бырамбыф, ЦэIунэжъ, Бэдэф, Iэдыиф, нэмыкIхэр – бзылъфыгъацIэх;
2) пшысэхэр, тхыдэжъхэр, орэдыжъхэр: БлэкIахь, Едыдж, Джэджыкъу, ЛIымаф, ШъэошIу, НэпцэзэхакI, Къуйжъый, нэмыкIхэр – хъулъфыгъацIэх; НэцIыу, ПшъэшъэшIу, Псыхъогуащ, нэмыкIхэр – бзылъфыгъацIэх;
3) мамлюкхэм ялъэхъан фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр: Борэкъокъу, Къаншъаугъур, Хъайрбэч, ТIуманбай, нэмыкIхэр;
4) дин зэфэшъхьафхэу алэжьыщтыгъэхэр: Еллэ (Илья), Мосэ (Моисей), Псатхьэ, Мерэм, Мэзыгуащ, Лъэпшъ, нэмыкIыбэхэр;
5) адыгэ художественнэ литературэр: ДэгъотлIыкъу, ТIыхъуцIыкIу, Дархъукъу, Щэлэбый¹⁴; НэпашIо, НэтIар, Сэбэхь, Бидад, Лакъ, Таибыр, Мыгъае, Агур, Субаш¹⁵; Чэутар, Пэкъэжъ, Хьацхъужъ, Зэбан, Русыдан, КIэлэщ, ПылыгъукI¹⁶, нэмыкIыбэхэр; 
6) мы аужырэ илъэсхэм адыгацIэхэу кIэу аусыхэрэр: ЫпэкIэ кIорэр, МэшIуашъу, Дышъэпс, Гукъабз, ГъэшIуан, Гунэф, Псэдах, Жъогъопс, Гузаф, ДэхаIу, Iумаф, ДэхашI, Нэдышъ, МэзакI, нэмыкIыбэхэр.
Уахътэу блэкIырэм илъэхъаным агъэфедэщтыгъэхэ, аусыщтыгъэхэ цIэхэр зыдехьых, охътакIэу къэкIуагъэм къыхэхьэрэ хъугъэ-шIэгъэкIэ зэфэшъхьафхэм адиштэу кIэу цIыфыцIэхэр аусых. Ар бгъэшIэгъонэуи щытэп, ар дунае хъишъэ процессым изекIокIэ  шIыкIэ-гъэпсыкIэ къыделъытэ. А зэхъокIыныгъэхэр IэубытыпIэ ашIызэ, адыгэхэми непэрэ уахътэм дунаеу зыщыпсэухэрэм нахьыбэрэ щагъэфедэрэ, нахь ашIодэхэ цIэхэр ясабыйхэм афаусых: Дарин, Диан, Дин, Зар, Зарин, Альберт, Артур, нэмыкIыбэхэр.